تاریخ انتشار: 1397 آبان
کلیشه جنسیتی چیست؟!
کلیشه یا تفکر قالب به یک ذهنیت از قبل تعیین شده در افکارِ جمعیِ گروه های مختلف جامعه گفته می شود. کلیشه ها ویژگی های خاصی را به تمام اعضای گروه خود نسبت می دهند و مانع از قضاوت های صحیح می شوند. افراد بر پایه اطلاعات ناچیز با تفکر کلیشه ای (برگرفته از جامعه یا رسانه) پیش داوری می کنند. در واقع کلیشه های جنسیتی مجموعه ای از باورهای مشترک فرهنگی درباره رفتار، صفات و ویژگی های زنان یا مردان است.
برای روشن شدن موضوع خوب است یک مثال بسیار مشهور در این زمینه را یادآوری کنیم: «پسری همراه پدرش در جاده تصادف می کند. وقتی او را به بیمارستان می رسانند، رئیس بیمارستان بالای سرش می آید و متوجه می شود که مصدوم پسر خودش است!». به نظر شما چه اتفاقی افتاده؟! پسر که با پدرش در جاده تصادف کرده بود. این یک شوخی نیست. معما هم نیست. ذهن شما احتمالا نقش رئیس بیمارستان را یک نقش کاملا مردانه می داند و نمی تواند تصور کند که آن رئیس بیمارستان مادر پسر بوده است. این یک کلیشه جنسیتی است که مانع قضاوت درست شما شده است.
آیا کلیشه ها واقعیت دارند؟!
مردان و زنان از نظر کارکرد مغز، فیزیک و موقعیت های روانشناختی متفاوت هستند. اگر تفاوت واقعی یک تفاوت مربوط به این گزینه ها باشد، هیچ مشکلی در کار نیست، اما گاه این فرهنگ است که تفاوت را غلط معنی می کند. در همه جوامع و با هر میزان از پیشرفت فرهنگی، کلیشه های جنسیتی وجود دارند. می گویند مردان در زمان عصبانیت پرخاشگری بیشتری می توانند نشان دهند؛ این یک کلیشه صحیح است؛ چون علم پزشکی آن را به اثبات رسانده است. اما زمانی که می گویند زنان کم هوش تر از مردان هستند، ما با یک کلیشه جنسیتی غلط رو به رو هستیم که علم آن را به طور کل مردود می داند. تفاوت های جنسیتی ممکن است به وسیله عوامل محیطی، زیست شناختی و تعاملی ایجاد شوند. اما یک حقیقت در این زمینه وجود دارد: به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره یک فرد باعث می شود که جنسیت او تاثیر کمتری در برخورد ما با او داشته باشد. بنابراین تفاوت فردی تنها چیزی است که در برابر تفاوت جنسیتی قرار می گیرد. اگرچه تفاوت هایی میان زن و مرد وجود دارد، اما آنچه اهمیت دارد، شباهت هاست. حتی درباره آن رفتار پرخاشگرانه هم تفاوت جنسیتی آن قدر زیاد نیست!
با کلیشه های جنسیتی چه کنیم؟!
برای کم کردن بار کلیشه های جنسیتی تنها چیزی که لازم است فرهنگ سازی است. این فرهنگ سازی باید در سطح کلان (توسط دولت ها و حاکمیت ها) انجام شود؛ اما تاثیر آموزش های دوران مدرسه و رسانه های مختلف هم در این زمینه بسیار مهم است. در بازتولید کلیشه ها این رسانه ها هستند که نقش بسیار پر رنگی ایفا کرده اند. تبلیغات شوینده ها همیشه به عهده زنان است و برای تبلیغ یک لاستیک هیچ وقت ماشین یک زن پنچر نمی شود! گرچه عبور از کلیشه ها مستلزم زمان است و برنامه مدون می خواهد، اما به نظر می رسد که بهترین کمک من و شما برای از بین بردن این کلیشه های جنسیتی، شروع از درون خودمان است.
بررسی و رد یک کلیشه جنسیتی
یک کلیشه جنسیتی در ایران به صورت مشترک و با مفهومی متفاوت درباره زنان و مردان وجود دارد: «کلیشه خدمت سربازی»!
کلیشه سربازی برای مردان می گوید: «سربازی رفتن از تو مرد می سازه!»، «برو سربازی مرد می شی!»، «سربازی رفتن بزرگت می کنه!».
آیا «مرد شدن» یک فرآیند اکتسابی است؟! این جملات چه معنایی دارند؟! یک شخص رشد کافی نداشته است و در سربازی رشد خواهد کرد؟! کوته فکر است؟! بالغ نشده است؟! بی قابلیت است؟! اساسا اگر مرد شدن را به معنی رشد فکری بگیریم، سربازی رفتن تنها چیزی است که به این رشد فکری کمک می کند؟! یعنی می توان نتیجه گرفت که به طور مثال یک فرد معلول که از نظر جسمی توان حضور در دوره خدمت سربازی را ندارد، فردی بی قابلیت، رشدنیافته و کوته فکر است؟! به یاد داشته باشید که رفتن و حضور به خدمت سربازی کار پیچیده ای نیست. خدمت فرآیندی شبیه به تحصیل است و یکی از مراحل زندگی انسان معاصر در جامعه محسوب می شود. افراد در خدمت سربازی برای دوره های متفاوت آموزش می بینند؛ یادمان هم نمی رود که سربازی هم مثل هر دوره دیگر سختی های خاص خودش را دارد، اما حضور یا عدم حضور در این دوره نشان دهنده عظمت یک انسان نیست.
کلیشه سربازی برای زنان می گوید: «هروقت زن ها رفتن سربازی بعد بیان بگن...!»، «زن ها اگر حقی در مورد مسائل اجتماعی می خوان بیان برن سربازی اول...!» و ...
در نظر داشته باشید که پیش فرض این جملات به طور کل غلط است. وقتی می گوییم: «اگر زن ها سربازی می رفتند...»، مهم ترین گزارۀ حذف شده، مساله انتخاب است. آیا زنان برای حضور در خدمت سربازی حق انتخاب داشته اند؟! چه بسا زنانی که به یادگیری فنون نظامی و حضور در عرصه های آن علاقمند هستند، اما امکان بروز آن را نداشته اند. چراکه در کشور ما یک قانون وجود دارد: سربازی در ایران برای مردان اجباری است و برای زنان وجود ندارد. با این حال اگر سربازی را در اینجا به معنی کار نظامی در نظر بگیریم، زنانی در ایران هنوز با تمام محدودیت های موجود، در نیروهای نظامی مشغول خدمت هستند. به همین خاطر است که محدودیت حضور زنان در سربازی، پیش فرض جملات را خط می زند.
از طرفی زنان در برهه های متفاوت اثبات کرده اند که در این زمینه قابلیت هایی برابر با مردان دارند. زمان جنگ هشت ساله ایران با عراق، زنان بسیاری در عرصه های مختلف جنگ شرکت داشتند. در ابتدای جنگ شهری، زنان در خرمشهر، سوسنگرد و بسیاری از شهرهای دیگر اسلحه به دست در نبردهای تن به تن شهری به صورت نیروهای داوطلب مردمی شرکت کردند. بسیاری از آنان زخمی و جانباز، بسیاری کشته و شهید و بسیاری هم به اسارت درآمدند. در سال های پس از آن هم زنان به صورت نیروهای امدادی (پزشک، پرستار، امدادگر عمومی، آشپز، خدماتی، تدارکات و...) در خطوط جبهه ها (و نه در پشت جبهه) حضور داشتند. به آمارها دقت کرده اید؟! به نقل از پایگاه خبری بنیاد شهید و امور ایثارگران: «از میان فهرست شهدای جنگ تحمیلی تعداد ۶ هزار و ۴۲۸ نفر شهید زن در طول سال های دفاع مقدس ثبت شده است. بیش از 500 نفر این افراد از میان رزمندگان بودند. تعداد کل جانبازان زن ۵ هزار و ۷۳۵ نفر است و 171 اسیر زن در طول جنگ هشت ساله ثبت شده است. همچنین در طول ۸ سال دفاع مقدس ۲۲ هزار 808 امدادگر و ۲ هزار و 276 پزشک زن به جبهه ها اعزام شدند...». این آمار فقط درباره نقش مستقیم زنان در جنگ و دفاع از کشور است و به حضور غیر مستقیم زنان اشاره ای ندارد.